Yeni Zelandalılar’ın tarihinde ve kalbinde Gelibolu oldukça önemli bir yere sahip. 1. Dünya Savaşı’na ve özellikle de Gelibolu’ya gönderdikleri askerler, ilk defa bir ulus bilincine sahip olma adına kritik bir rol oynamış. Birçok Yeni Zelandlı, Maorilerle Yeni Zelanda’da değil, Gelibolu’da birlikte savaşırken tanışmışlar. İlk defa çok sayıda askeri bir savaşa gönderdiklerinden, bunun olumlu ve olumsuz yansımalarını derinden yaşamışlar. Yeni Zelanda’nın farklı bölgelerinde çok sayıda Gelibolu Savaşı ile ilgili dikilmiş bir anıt gördüğümü belirtmeliyim. Yalnız Te Papa Müzesi’ndeki özel sergi çok farklıydı.
Yeni Zelanda’nın ulusal müzesi olan Te Papa Müzesi, kendileri için böylesine önemli olan Gelibolu Savaşları’nın 100. yıl dönümüne özel bir sergi hazırlamış: Gelibolu: Savaşımızın Boyutu (Bedeli). Gelibolu’nun hikayesini bir de diğer tarafın bakış açısından görmek için bu müzeyi ziyaret etmeyi çok istiyordum. Wellington’da birkaç gün kalacak şekilde plan yaptıktan sonra, bir sabah erkenden Te Papa Müzesi’ne gittim. Bu arada, Te Papa Müzesi’ndeki sergilerin ve galerilerin birçoğu ücretsiz. Gelibolu için hazırladıkları bu etkileyici sergi de ücretsizdi.
Te Papa Müzesi’ndeki Gelibolu sergisine ait resmi internet sitesi: Gallipoli
Te Papa Müzesi ve Gelibolu
Gelibolu Savaşı’nın 100. yılı için Te Papa Müzesi’nde açılan özel bölümdeki sergiyi özenle hazırlamışlar. Bir nevi küçük bir müze halini almış olan Gelibolu Sergisi’ndeki görsel efektler, heykeller ve hikayelerin anlatış biçimi çok etkileyici. İçeri adımınızı attığın andan itibaren müzikle birlikte sizi o atmosfere sokuyor ve o andan sonra zamanın nasıl geçtiğini anlamıyorsunuz. Baktığınız her yerde bir başka görsel sizi çağırıyor. Bazı rütbeli askerlerin ve erlerin günlüklerinde yazılanları hem kendi orijinal günlüklerinde, hem de dev panolarda görebiliyorsunuz. Yine Anzak askerlerinden ve Türk askerlerinden bugüne ulaşmış çeşitli savaş malzemeleri de sergilenenler arasında.
Gelibolu Sergisi’nin Hazırlanması
Gelibolu Sergisi’nin büyüleyici müziklerini, Yeni Zelanda’nın en iyi klasik müzik sanatçıları ile birlikte hazırlamışlar. 2 gün boyunca toplamda 70’in üzerinde oyuncu, müzisyen ve sanatçı ile birlikte çalışarak, sergideki görsel ve işitsel bölümlerinin hazırlığını tamamlamışlar. Görsel efektler ve dioramaların hazırlığı ise çok daha uzun sürmüş. Özel grafik tasarım efektleriyle tüm yaşlara hitap edecek bir sergi oluşturmak istemişler ve bunu da başarmışlar. Ziyaretçilere sunulan tarihi bilgi ve kişisel hikayeleri ise uzun süren araştırmalar sonucu titizlikle belirlemişler.
Her birini hazırlaması aylarca sürmüş 4 metrelik boyutlara sahip dev dioramalardaki detaylar ve renkler inanılmazdı. Dioramalar ayrı ayrı odalarda farklı konseptlerde sergileniyor. Her birini parça parça 3 boyutlu dev yazıcılar ile basmışlar. Daha sonra ise müthiş bir el emeği ile yüzlerindeki sakalları bile tek tek yerleştirmişler. En küçük bir çizgide bile el emeği var.
Anzak Koyu Çıkarması (25 Aralık 1915)
Anzak Koyu çıkarmasını gösteren 3 boyutlu haritayı çektiğim bu videoda, 25 Aralık gününün ilk saatlerinden itibaren yaşananlar Yeni Zelandalılar’ın bakış açısıyla ses ve ışık efektleriyle anlatılıyor.
Videoda aktarılan bilgiler sırayla şöyle:
-Avustralyalılar sabah 4:30 gibi çıkarma yaptılar ve 2. ve 3. sırta kadar ilerlediler.
-(Orada) Direkt Türk askerleriyle karşılaşmalarına rağmen birkaç yeri (mevziyi) tutmayı başardılar.
-Biz (Yeni Zelandalılar) Anzak Koyu’na sabah 10:30 gibi çıkarma yaptık.
-Sonraki 24 saat içerisinde 3 binden fazla asker koya yerleşti.
-Sahil üzerinde toplanırken, Türkler ön kısımdaki Avustralyalıların mevzilerine karşı bir (karşı) saldırı düzenledi. Biz de onların sol tarafını desteklemek için gönderildik.
-Ama arazi çok dikti. Aynı yoldan geri döndük ve Hain Tepe’ye doğru yol almaya çalıştık ama Şarapnel Vadisi’ne püskürtüldük.
-Yoldayken, bazılarımız 2. Sırt’a, yani (daha sonra) Kanlısırt, Merkez Tepe ve Bombasırtı’nın olacağı yerlere Avustralyalılara yardım etmek için gitti.
-“Bizi görünce cesaret vererek yol gösteren çok sayıda yaralı Avustralyalıların arasından geçiyorduk.” – Er Frederick William Watson
-180 Rakımlı Tepe’de Avustralyalılarla birleştik ama burası karada ulaşabildiğimiz en iç kısımdı.
-(Buradaki) Kanlı bir çatışmada Türkler tekrar tekrar hücuma geçti.
-Sonunda tepeden uzaklaştırıldık (Atıldık).
-Türkler tüm 2. Sırt boyunca saldırdı.
-Sırtın büyük bölümüne tutunduk (elimizde tuttuk)., Serçetepe ve Bayraklı V Siperi’ni de elimizde tuttuk.
-“Ortama bir kaos hakimdi. Kontrol yoktu. Emir yoktu. Cephe yoktu.” – Er Tony Fagan
-Çatışmalar devam ederken, yüzlerce yaralı Anzak askeri sahile götürüldü.
-İlk 24 saat içerisinde;, 150’den fazla Yeni Zelandalı asker ölürken, 450’den fazla Yeni Zelandalı asker yaralandı.
-Sahilde tam bir kaos vardı. Tek tük top atışları altında feribotlarla erzak ve malzemeler gelirken, yaralılar ise (gemilere) götürülüyordu.
-Canterbury Taburu’nun bir bölümü, sahilde bizi Türklerin saldırılarından korumak için Balıkçıdamları’na doğru kuzeye hareket etti.
-2. Sırt’ta pozisyonlarımızı sağlamlaştırdık.
-O gece komutanlarımız gerçi çekilip çekilmemeyi tartıştılar.
-Buradaki küçük ve dar bir savunulabilir alanda zar zor durabiliyorduk.
-Burada 8 ay boyunca sıkışıp kalacaktık.
Conk Bayır Muharebesi (6-10 Ağustos 1915)
Conk Bayırı Muharebesi’ni anlatan 3 boyutlu haritayı da fotoğraf makinemle çekerek kaydettim. Alttaki videoda, 6-10 Ağustos arası yaşanana şiddetli çalışmalar Yeni Zelandalılar’ın bakış açısıyla detaylı bir biçimde anlatılıyor.
Videoda aktarılan bilgiler sırayla şöyle:
-Anzak Koyu kıyısından 2 numaralı ileri mevzi hattına doğru sahil boyunca ilerledik ve Conk Bayırı’na saldırmak için hazırlandık.
-“Her bir asker çok çetin bir mücadeleye girişeceğinden emindi.” – Süvari Er Noel Trolove
-Atlı birliklerimizden 4 alay ve Maori Birliği tepenin alt kısımlarını ele geçirdi.
-Ani bir atakla Wellington Atlı Birliği Pilav Tepe’yi ele geçirdi.
-4 piyade taburumuz da Conk Bayırı’na (doğru) ilerlemeye başladı.
-Otago Birliği Türklerle girdiği çatışma yüzünden geç kaldı, (bu sırada) Canterbury Birliği kayboldu ve geldiği yerden geri dönmek zorunda kaldı.
-Wellington Birliği, Conk Bayırı zirvesinin hemen altındaki zirveyi ele geçirmeyi başardı.
– Brigadier Johnston tereddüte düştü (geç kaldı). Sabah 11:00’de Auckland Birliği’ne saldırı emri verdi. Ancak sert bir Türk savunmasıyla karşılandılar ve çok sayıda kayıp verdiler.
-Saldırıya geçen yaklaşık 800 kişilik Auckland Birliği piyadelerinden 91’i öldü ve 229’u yaralandı.
-Yarbay Malone, Wellington Birliği’ni intihar anlamına gelecek bir gündüz saldırısına göndermek istemedi. Havanın kararmasını beklemekte ısrar etti.
-O gece Kraliyet Donanması ve topçularımız Türk mevzilerini vurarak Conk Bayırı’nı top ateşi altına aldı.
-“Gemiden top atışları başladığında, tepeye gökten bomba yağıyormuş gibi görünüyordu.” – Er Jimmy Swan
-Şafak vaktinden hemen önce Yarbay Malone’un Wellington Birliği Conk Bayırı’nı ele geçirdi.
-Yoğun geçen çatışmalardan ve ağır kayıplardan sonra, 2 İngiliz taburu tarafından desteklendik ama Türklerin güçlü bir karşı saldırı başlatmasıyla (onlar ayrı) parçalara bölündüler.
-(Conk Bayırı) Zirveden uzaklaştırıldık ama hemen zirvenin yakınında bir yerde tutunmayı başardık. Çatışmalar tüm gün sürdü.
-Conk Bayırı saldırısında, yaklaşık 800 kişilik Wellington Piyade Birliği’nden 398 asker öldü ve 311 asker yaralandı.
-Çatışmalar devam ederken Auckland Atlı Birlikleri, Wellington Piyade Birliği’ni destekledi.
-Wellington Piyade Birliği’ni desteklemeye gelen 280 kişilik Auckland Atlı Birliği askerlerinden 76’sı öldü ve 121’i yaralandı.
-Saat 17:00: Yarbay Malone bir Yeni Zelandalı topçu ateşi ile yaralandı.
-“Direkt kafasından – ve tek bir kelime söylemeden öldü.” – Yüzbaşı Frank Turnbell
-Wellington Atlı Birlikleri ve Otago Topçu Birlikleri, Conk Bayırı zirvesinin yakınındaki mevzileri ele geçirdi. Muharebe (tüm şiddetiyle) sonraki gün de devam etti.
-Wellington Atlı Birlikleri’nden 40 asker öldü, 110 asker yaralandı.
-Otago Piyade Taburu’ndan 114 asker öldü ve 328’i yaralandı.
-4. gece olunca artık tamamen tükenmiştik (yorulmuştuk). 2 tecrübesiz İngiliz taburu yerimize geçti.
-Türkler bir karşı saldırıyla İngilizleri Conk Bayırı’ndan dışarı attı (püskürttü).
-Şahin Sırtı’ndaki makineli tüfek mevzilerimiz bizi denize doğru sürüklenmekten korudu (kurtardı).
-(6-10 Ağustos) Conk Bayırı Muharebesi’nde Yeni Zelandalı kayıpları; 886 asker öldü ve 1516 asker yaralandı.
-Conk Bayırı (Mubarebesi) kaybedildi.
Neden Gelibolu?
Sergide “Neden Gelibolu?” sorusuna cevap olarak şu bilgiler veriliyor: “Türkler Almanya’nın yanında savaşa katıldığı sırada, biz aslında Fransa’ya doğru gidiyorduk. Osmanlı İmparatorluğu sınırında (Türk toprakları) yer alan ve deniz yolu ticareti için kritik bir öneme sahip olan Süveyş Kanalı’nı korumak için bizi Mısır’da durdurdular. Deniz Kuvvetleri Komutanı Winston Churchill’in Çanakkale Boğazı’nı karadan kontrol altına almak (ele geçirmek) için büyük bir planı olduğundan habersizdik. Boğazdan İstanbul’a bir deniz filosu göndererek Türkleri savaşın dışında bırakmak istiyordu. Bu stratejisi başarısız olduktan sonra; apar topar Avustralyalı, İngiliz, Fransız, Hint ve Yeni Zelandalı askerlerden oluşan 75 bin kişilik bir ordu oluşturuldu. 25 Nisan 1915’te de Gelibolu Yarımadası’nı işgal ettik.”
